چرا حضرت علی علیه السلام در زمان حکومت خود قاتلین حضرت زهرا سلام­ الله علیها را قصاص نکرد؟

 پاسخ های ما شامل بحث از نبود ملازمه میان عدم مطالبه حق و نبود آن، رعایت اقتضاءات مدیریت اجرایی جامعه و عدم حمایت و همکاری مردمی به دلیل عقب ماندگی معرفتی است.

پاسخ اول: نبود ملازمه میان عدم مطالبه حق و نبود آن:

عدم مطالبه حق، هیچ ملازمه ای با نبود حق ندارد. ممکن است برخی از صاحبان حق به دلیل مصالح بالاتر و مهم تر از مطالبه حق خود امتناع کنند یا اینکه برخی از ظلم ها و حق خوری ها، به دلیل بزرگی و شدت آن در این دنیا قابل مطالبه نباشد. برای مثال حافظ ابن عساکر روایت می کند که عثمان مدعی بود تمام اموال حکومت و حتی بالاتر بهشت را هم می توان به بستگان اموی خود بدهد و او از گفتن این مطلب هیچ ابایی نداشت هر چند صحابه از او دلخور گردند. از قضا عمار این سخنان عثمان را شنید و به او اعتراض کرد. عثمان خشونت تمام عمار را کتک زد. عمار از هوش رفت. این امر بر عثمان گران تمام شد و افکار عمومی علیه او شوریده شد. او مجبور شد:

«... فبعث إلى طلحة والزبير فقال ائتيا هذا الرجل فخيراه بين ثلاث بين أن يقتص أو يأخذ أرشا أو يعفو فأتياه فقالا إن هذا الرجل قد أنصف فخيرك أن تقتص أو تأخذ أرشا أو تعفو فأتياه قال لا والله لا أقبل منهن واحدة حتى ألقى رسول الله صلى الله عليه وسلم فاشكو إليه...»

کسی را سراغ طلحه و زبیر فرستاد و گفت: نزد این مرد بروید و او را میان سه چیز مخیر کنید: یا اینکه قصاص کند یا اینکه ارش و دیه گیرد یا اینکه عفو و بخشش کند! طلحه و زبیر نزد عمار آمدند و گفتند: این مرد درباره تو انصاف را رعایت کرده است و تو را مخیر در سه چیز کرده است که یا قصاص کنی، یا دیه بگیری یا اینکه عفو کنی! عمار در پاسخ گفت: به خدا قسم هیچ کدام را قبول نمی کنم تا اینکه رسول الله صلی الله علیه و آله را در قیامت ملاقات کنم و شکایت این جنایت تو را نزد او برم!

ابن عساکر، ابوالقاسم، علی بن الحسن، تاريخ مدينة دمشق، ج 39 ص: 253، تحقيق: محب الدين أبي سعيد عمر بن غرامة العمري، الناشر: دار الفكر، سنة النشر: 1995، مكان النشر: بيروت، عدد الأجزاء 70

بسیار روشن است که بر اساس سند فوق با اینکه عمار می توانست از خلیفه قصاص بگیرد ولی به دلیل تبعات و مفاسد ناشی از قصاص یا به دلیل بزرگی جنایت عثمان ترجیح داد در این دنیا قصاص نکند و داوری بین او و عثمان را به قیامت بسپارد.

عین همین استدلال را می توان برای عدم مطالبه و قصاص حضرت علی علیه السلام در زمان حکومت نسبت به قاتلین حضرت زهرا سلام الله علیها گفت. چرا که قصاص از چند نفر مجرم ردیف چندم ماجرای شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها بزرگی جنایت تهدید، حمله و شهادت صدیقه طاهره سلام الله علیها را از بین می برد.

پاسخ دوم: اقتضای مدیریت صحیح جامعه:

مدیریت صحیح جامعه اقتضای پرداختن به مشکلات مهم تر می کند. مشکلاتی که اساس و کیان اسلام و حکومت مرکزی را تهدید می کند. در زمان حکومت حضرت علی علیه السلام، فتنه معاویه و سرکشی او و نیز دیگر فتنه گران همانند خوارج و اهل جمل، مشکل اصلی حکومت حضرت علی علیه السلام بود.

به همين دلیل و ملاک بود که حضرت علی علیه السلام ترجیح داد که صاحبان حق خمس حق خود را مطالبه نکنند هر چند تصریح نمود که حق با آنها است. امام شافعی و بیهقی - از بزرگ ترین فقها و علمای اهل سنت - روایت کرده اند که امیرالمومنین علیه السلام در جواب پرسش عبدالله بن عباس درباره سهم خمس ذی القربی می فرماید:

«4172 - قال الشافعي : أخبرنا ، عن جعفر بن محمد ، عن أبيه ، أن حسنا ، وحسينا ، وابن عباس ، وعبد الله بن جعفر سألوا عليا علیه السلام بقسم من الخمس ، قال: «هُوَ لَكُمْ حَقٌّ، وَلَكِنِّي مُحَارِبُ مُعَاوِيَةَ، فَإِنْ شِئْتُمْ تَرَكْتُمْ حَقَّكُمْ مِنْهُ».

این خمس حق شما (ذی القربی) است؛ ولی من مشغول نبرد با معاویه هستم شما اگر می خواهید حق خود را از خمس رها کنید.

بيهقي، أحمد بن الحسين، معرفة السنن والآثار،ج9، ص 271، محقق: عبد المعطي أمين قلعجي، ناشر: جامعة الدراسات الإسلامية و دار والوعي و دار قتيبة، كراتشي و حلب و دمشق، چاپ اول، سال نشر:1412هـ ، 1991م، 15 جلد

بر اساس این روایت:

اولا: حضرت علی علیه السلام تصریح به دارای حق بودن خود و اهل بیت علیهم السلام در منازعات مالی کرده است و بنابراین، اجتهادات خلفای پیشین را به هیچ وجه نپذیرفته است؛

ثانیا: علت عدم اقدام امیرالمومنین علیه السلام در تصاحب برخی حقوق مالی خویش، همان اقتضای مدیریت صحیح است که بیان شد. ایشان از مانع بزرگی به نام معاویه نام می برد؛ زیرا معاویه علاوه بر کشتار و ترور هزاران نفر از مردم، اساس حکومت مرکزی را تهدید می کرد؛

برای نمونه بسر بن ارطاة در یک قلم از جنایت هایش، به دستور معاویه، سر سی هزار نفر از مسلمین را برید! گروهی از مردم را زنده زنده آتش زد!!، همه اموال مردم را غارت کرد و شهرهای آنها را نابود ساخت:

«... وَ رَجَعَ بُسْرٌ فَأَخَذَ عَلَى طَرِيقِ السَّمَاوَةِ حَتَّى أَتَى الشَّامَ فَقَدِمَ عَلَى مُعَاوِيَةَ فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَحْمَدُ اللَّهَ فَإِنِّي سِرْتُ فِي هَذَا الْجَيْشِ أَقْتُلُ عَدُوَّكَ ذَاهِباً وَ رَاجِعاً لَمْ يُنْكَبْ رَجُلٌ مِنْهُمْ نَكْبَةً فَقَالَ مُعَاوِيَةُ: اللَّهُ فَعَلَ ذَلِكَ لَا أَنْتَ وَ كَانَ الَّذِي قَتَلَ بُسْرٌ فِي وَجْهِهِ ذَاهِباً وَ رَاجِعاً ثَلَاثِينَ أَلْفاً وَ حَرَقَ قَوْماً بِالنَّارِ وَ قَالَ الشَّاعِرُ وَ هُوَ ابْنُ مُفَرِّغٍ‏:

إِلَى حَيْثُ سَارَ الْمَرْءُ بُسْرٌ بِجَيْشِهِ‏ فَقَتَّلَ بُسْرٌ مَا اسْتَطَاعَ وَ حَرَّقَا

ثقفى، ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال، الغارات (ط - القديمة)، ج2، 441، قم، چاپ: اول، 1410 ق.

«... بسر نيز برگشت و راه سماوه در پيش گرفت و به شام رفت. چون نزد معاويه رسيد گفت: «ای امير المؤمنين خدا را سپاس می گویم كه با اين لشكر كه مرا داده بودى رفتم و دشمنانت را هم در رفتن و هم در بازگشت كشتم. در حالی که از اين سپاه حتى يك تن آسيب نديد». معاويه گفت: «اين کار را خداوند انجام داد نه تو»!. شمار كسانى كه بسر در اين رفت و برگشت كشت، سى هزار تن بود. قومى را نيز به آتش سوخت و ابن مفرغ شاعر درباره آن گفت: «به هر جا كه بسر لشكرش را در حركت آورد تا توانست كشت و به آتش كشيد ...».

ثقفى، ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال، الغارات / ترجمه آيتى ؛ ص232 - تهران، چاپ: دوم، 1374 ش.

پاسخ سوم: عدم حمایت و همکاری مردمی به دلیل عقب ماندگی معرفتی:

بعد از وفات رسول الله صلی الله علیه و آله امواج فتنه های و بدعت ها در جامعه اسلامی هجوم آورد. با گسترش فتوحات طیف بسیاری عظیمی از مسلمانان از یک سو آگاهی بسیار اندکی از معارف دینی و سنت صحیح نبوی داشتند و از سوی دیگر از رفتارها و بدعت های خلفای قبلی به شدت متاثر شده بودند.

این حقیقت در زمان حکومت امیرالمومنین علیه السلام در ماجرای معروف نماز تراویح، به وضوح قابل رهگیری است. با تبلیغات جریان سقیفه در طی سالیان دراز، سنت شیخین در عرض سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله معرفی شده بود. آن حضرت، وقتی با فریاد های«وَا عُمَرَاهْ وَا عُمَرَاه‏» برخی از بیعت کنندگانش مواجه شد، مصلحت «حفظ وحدت» و «تجمیع نیروها برای مقابله با بزرگ ترین خطرات» را، بر مفسده «بدعت نماز تراویح خواندن برخی»، ترجیح داد:

«227- 30- عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِي رَمَضَانَ فِي الْمَسَاجِدِ قَالَ لَمَّا قَدِمَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الْكُوفَةَ أَمَرَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ علیه السلام أَنْ يُنَادِيَ فِي النَّاسِ لَا صَلَاةَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فِي الْمَسَاجِدِ جَمَاعَةً فَنَادَى فِي النَّاسِ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام بِمَا أَمَرَهُ بِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ مَقَالَةَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ صَاحُوا : وَا عُمَرَاهْ‏ وَا عُمَرَاهْ‏ فَلَمَّا رَجَعَ الْحَسَنُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ لَهُ: مَا هَذَا الصَّوْتُ؟ فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ النَّاسُ يَصِيحُونَ وَا عُمَرَاهْ‏ وَا عُمَرَاهْ!‏ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام : قُلْ لَهُمْ صَلُّوا.

فَكَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَيْضاً لَمَّا أَنْكَرَ أَنْكَرَ الِاجْتِمَاعَ وَ لَمْ يُنْكِرْ نَفْسَ الصَّلَاةِ فَلَمَّا رَأَى أَنَّ الْأَمْرَ يَفْسُدُ عَلَيْهِ وَ يَفْتَتِنُ النَّاسُ أَجَازَ وَ أَمَرَهُمْ بِالصَّلَاةِ عَلَى عَادَتِهِمْ فَكُلُّ هَذَا وَاضِحٌ بِحَمْدِ اللَّهِ»

صدقة بن عمار روایت می کند که از امام صادق علیه السلام درباره نماز در مساجد در ماه رمضان [تراویح] پرسش نمودم. ایشان فرمودند: «وقتي امير مومنان علیه السلام به کوفه آمدند به حسن بن علي علیهما السلام دستور دادند که در بين مردم ندا دهد که در ماه رمضان در مسجد، نماز (تراويح) جماعت نخوانند؛ پس آن حضرت در میان مردم همان را که امیرمومنان علی علیه السلام فرموده بودند، اعلان کردند؛ هنگامی که مردم سخن امام حسن عليه السلام را شنيدند، فرياد زدند که «وای عمر! وای عمر!» [زيرا نماز تراويح از ساخته های عمر بود] وقتي امام حسن عليه السلام به نزد امير مومنان بازگشتند، حضرت امیر علیه السلام پرسید: «اين چه صدايي است؟». پاسخ داد: «اي اميرمومنان علیه السلام، مردم فرياد مي زنند: وای عمر وای عمر!». حضرت علی علیه السلام فرمودند: «به ايشان بگو نماز بخوانيد».

شیخ طوسی ذیل این روایت نوشته است:

«انکار امیرالمومنین علیه السلام در این مورد، انکار اجتماع و نماز جماعت خواندن آنها بود. خود نماز را انکار نکرد. ایشان زمانی که دید نهی از نماز تراویح باعث ایجاد فساد و فتنه در میان مردم خواهد شد، اجازه داد به عادت خودشان نماز بخوانند. تمام این امور بحمدالله واضح و روشن است.

طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، ج‏3 ؛ ص70، تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.

نتیجه آنکه عدم همراهی و عقب ماندگی معرفتی توده های مردم مشکل بزرگی برای اصلاح و تربیت مردم و مسلمانان بود. واضح است که در چنین شرایطی حاکم نمی تواند به همه اهداف خود برسد و همه حقوق مردم و خود را مطالبه و اجرایی کند.