حجةالإسلام و المسلمين رسول جعفريان طي مطلبي در خيمه نوشت: اعتبار اربعين امام حسين(ع) از گذشته ميان شيعيان و در تقويم تاريخي وفاداران به امام حسين(ع) شناخته شده بوده است. كتاب «مصباح المتهجد» شيخ طوسي كه حاصل گزينش دقيق و انتخاب معقول شيخ طوسي است از روايات فراوان درباره تقويم مورد نظر شيعه درباره ايام سوگ و شادي و دعا و روزه و عباردت است، ذيل ماه «صفر» مي نويسد: نخستين روز اين ماه (از سال 121)، روز كشته شدن زيد بن علي بن الحسين است.

روز 20 صفر ـ يعني اربعين ـ زماني است كه حرم امام حسين(ع) يعني كاروان اسرا، از شام به مدينه بازگشتند و روزي است كه جابر بن عبدالله انصاري، صحابي رسول خدا(ص)، از مدينه به كربلا رسيد تا به زيارت قبر امام حسين(ع) بشتابد و او نخستين كسي است كه قبر آن حضرت را زيارت كرد.

در اين روز، زيارت امام حسين(ع) مستحب است و اين زيارت، همانا خواندن زيارت اربعين است.

شيخ طوسي سپس متن زيارت اربعين را با سند به نقل از حضرت صادق(ع) آورده است: السلام علي ولي الله و حبيبه، السلام علي خليل الله و نجيبه، السلام علي صفي الله و ابن صفيه...

اين مطلبي است كه شيخ طوسي، عالم فرهيخته و معتبر و معقول شيعه در قرن پنجم درباره اربعين آورده است. طبعا براساس اعتباري كه اين روز ميان شيعيان داشته است، از همان آغاز كه تاريخش معلوم نيست، شيعيان به حرمت آن، زيارت اربعين مي خوانده اند و اگر مي توانسته اند مانند جابر بر مزار امام حسين(ع) گرد آمده و آن امام را زيارت مي كردند. اين سنت تا به امروز در عراق با قوت برپاست و شاهديم كه ميليونها شيعه عراقي و غير عراقي در اين روز بر سر مزار امام حسين(ع) جمع مي شوند.

در اينجا و در ارتباط با اربعين، چند نكته را بايد توضيح داد.

1ـ عدد چهل
نخستين مسأله اي كه در ارتباط با «اربعين» جلب توجه مي كند، تعبير اربعين در متون ديني است. ابتدا بايد نكته اي را به عنوان مقدمه يادآور شويم: اصولا بايد توجه داشت كه در نگرش صحيح ديني، اعداد نقش خاصي به لحاظ عدد بودن، در القاي معنا و منظوري خاص ندارند؛ به اين صورت كه كسي نمي تواند به صرف اينكه در فلان مورد يا موارد، عدد هفت يا دوازده يا چهل يا هفتاد به كار رفته، استنباط و استنتاج خاصي داشته باشد. اين يادآوري، از آن روست كه برخي از فرقه هاي مذهبي، بويژه آنها كه تمايلات «باطني گري» داشته يا دارند و گاه و بيگاه خود را به شيعه نيز منسوب مي كرده اند، و نيز برخي از شبه فيلسوفان متأثر از انديشه اي درباره اعداد يا نوع حروف بوده و هستند.

در واقع، بسياري از اعدادي كه در نقلهاي ديني آمده، مي تواند براساس يك محاسبه الهي باشد، اما اينكه اين عدد در موارد ديگري هم كابرد دارد و بدون يك مستند ديني مي توان از آن در ساير موارد استفاده كرد، قابل قبول نيست. به عنوان نمونه، در دهها مورد در كتابهاي دعا، عدد صد به كار رفته كه فلان ذكر را صد مرتبه بگوييد، اما اين دليل بر تقدس عدد صد به عنوان صد نمي شود. همين طور ساير اعداد طي روزگاران، صورت تقدس به خود گرفته گاه سوء استفاده هايي هم از آنها مي شود. تنها چيزي كه درباره برخي از اين اعداد مي شود گفت، آن است كه آن اعداد معين نشانه كثرت است. به عنوان مثال، درباره هفت چنين اظهار نظري شده است. بيش از اين هر چه گفته شود، نمي توان به عنوان يك استدلال به آن نظر كرد.

عدد «اربعين» در متون ديني
يكي از تعبيرهاي رايج عددي، تعبير اربعين است كه در بسياري از موارد به كار رفته است. يك نمونه آن كه سن رسول خدا(ص) در زمان بعثت، چهل بوده است. گفته شده كه عدد چهل در سن انسانها، نشانه بلوغ و رشد فكري است. گفتني است، برخي از انبيا در سنين كودكي به نبوت رسيده اند.

در قرآن آمده است «ميقات» موسي با پروردگارش در چهل روز حاصل شده است. در نقل است كه، حضرت آدم چهل شبانه روز بر روي كوه صفا در حال سجده بود. (مستدرك وسائل، ج9، ص329) درباره بني اسرائيل هم آمده كه براي استجابت دعاي خود چهل شبانه روز ناله و ضجه مي كردند. (مستدرك، ج5، ص239) اعتبار حفظ چهل حديث كه در روايات فراوان ديگر آمده، سبب تأليف صدها اثر با عنوان اربعين در انتخاب چهل حديث و شرح و بسط آنها شده است. در اين نقلها آمده است كه اگر كسي از امت من، چهل حديث حفظ كند كه در امر دينيش از آنها بهره برد، خداوند در روز قيامت او را فقيه و عالم محشور خواهد كرد. در نقل ديگري آمده است كه اميرمومنان(ع) فرمودند: اگر چهل مرد با من بيعت مي كردند، در برابر دشمنانم مي ايستادم.(الاحتجاج، ص84)

مرحوم كفعمي نوشته است: زمين از يك قطب، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجيب، هيچ گاه خالي نمي شود.(بحار، ج53، ص200) درباره نطفه هم تصور بر اين بوده كه بعد از چهل روز علقه مي شود. همين عدد در تحولات بعدي علقه به مضغه تا تولد در نقلهاي كهن به كار رفته است، گويي كه عدد چهل مبدأ يك تحول دانسته شده است.

در روايت است كسي كه شرابخواري كند، نمازش تا چهل روز قبول نمي شود. و نيز در روايت است كه كسي كه چهل روز گوشت نخورد، خلقش تند مي شود. نيز در روايت است كه كسي كه چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قلبش را نوراني مي كند. نيز رسول خدا(ص) فرمود: كسي كه لقمه حرامي بخورد، تا چهل روز دعايش مستجاب نمي شود.(مستدرك وسائل، ج5، ص217)
اينها نمونه اي از نقلهايي بود كه عدد اربعين در آنها به كار رفته است.

2ـ اربعين امام حسين(ع)
بايد ديد در كهن ترين متون مذهبي ما، از «اربعين» چگونه ياد شده است. به عبارت ديگر، دليل بزرگداشت اربعين چيست؟ چنانكه در آغاز گذشت، مهمترين نكته درباره اربعين، روايت امام عسكري(ع) است. حضرت در روايتي كه در منابع مختلف از ايشان نقل شده، زيارت اربعين را يكي از پنج نشانه مؤمن دانسته اند.

اين حديث تنها مدرك معتبري است كه جداي از خود زيارت اربعين كه در منابع دعايي آمده، به اربعين امام حسين(ع) و بزرگداشت آن روز تصريح كرده است. اما اينكه منشأ اربعين چيست، بايد گفت، در منابع به اين روز به دو اعتبار نگريسته شده است.

نخست روزي كه اسيران كربلا از شام به مدينه بازگشتند. دوم روزي كه جابر بن عبدالله انصاري، صحابي پيامبر خدا(ص) از مدينه به كربلا وارد شد تا قبر حضرت اباعبدالله الحسين(ع) را زيارت كند. شيخ مفيد(م413) در «مسار الشيعه» كه در ايام مواليد و وفيات ائمه اطهار(ع) است، به روز اربعين اشاره كرده و نوشته است: اين روزي است كه حرم امام حسين(ع)، از شام به سوي مدينه مراجعت كردند. نيز روزي است كه جابر بن عبدالله انصاري براي زيارت امام حسين(ع) وارد كربلا شد.

در كتاب «نزهه الزاهد» هم كه در قرن ششم هجري تأليف شده، آمده است: در بيستم اين ماه بود كه حرم محترم حسين(ع) از شام به مدينه آمدند. (نزهه الزاهد، ص241) همين طور در ترجمه فارسي«فتوح ابن اعثم» (الفتوح ابن اعثم، تصحيح مجد طباطبائي، ص916) و كتاب «مصباح، كفعمي كه از متون دعايي بسيار مهم قرن نهم هجري است اين مطلب آمده است. برخي عنوان كرده اند كه عبارت شيخ مفيد و شيخ طوسي، بر آن است كه روز اربعين، روزي است كه اسرا از شام به مقصد مدينه خارج شدند، نه آنكه در آن روز به مدينه رسيدند. (لؤلؤ و مرجان، ص154) به هر روي، زيارت اربعين از زيارتهاي مورد وثوق امام حسين(ع) است كه از لحاظ معنا و مفهوم قابل توجه است.