روشن است كه نقد يك اثر، به معناي چشم بستن بر زحمات منجر به توليد آن، و يا امتيازاتش نيست. هم چنين اهميت يك اثر هنري مانند مجموعه «مختارنامه» از جهات متعدد نيز، دليلي بر خودداري يا تسامح در نقد آن نخواهد بود، به ويژه از نقطه نظر مسائل عقيدتي، كه طبعاً از اهم اهداف اين كار بوده است.

در آخرين قسمت پخش شده اين مجموعه، گفتگوهايي ميان جناب مسلم بن عقيل سلام الله عليه و ابن زياد بازگو شد كه بخشي از آن، ضمن فقدان استناد تاريخي، خلاف دلايل و قرائن فراوان بود.

اين كه در ساخت چنين مجموعه اي، برخي ـ يا بهتر بگوييم بسياري ـ گفتارها، فاقد سنديت منصوص تاريخي و برگرفته از فضاي كلي نقل شده در تاريخ باشد، ناگزير است، اما تدوين اين بخش ها، حساسيت خاص خود را ـ كه طبعاً جابه جا تفاوت مي كند ـ در بردارد.

در صحنه ياد شده، بر اساس نقليات مشابهي كه در منابع متعدد تاريخي آمده ـ و در ديالوگ هاي بيان شده نيز منعكس بود ـ ابن زياد، جناب مسلم را به شورش بر عليه امام مسلمين، و ايجاد تفرقه در كوفه متهم ساخت و ايشان با صلابتي تمام، اتهامات را رد نمود، از ستمگري ها و فجايع ابن زياد و پدرش ياد فرمود، و قصد خود را ممانعت از فساد بني اميه و بازگشت به كتاب خدا و عدالت اعلام داشت.

در ادامه اين گفتگو ابن زياد مي گويد: «كأنك تظن أن لكم في الامر شيئا»: «گويا تو گمان مي كني كه شما در حكومت صاحب سهميد؟» و جناب مسلم شجاعانه پاسخ مي دهد: «والله ما هو بالظن و لكنه اليقين»: «به خدا قسم، اين گمان نيست، بلكه يقين است.» (مقتل الحسين(ع)، ابومخنف، مطبعة العلمية، قم، صفحه54 - تاريخ طبري، مؤسسة الاعلمي، بيروت، جلد4، صفحه282- اللهوف، سيد بن طاووس، انوارالهدي، قم، صفحه 56- البداية و النهاية، دار إحياء التراث العربي، بيروت، جلد8، صفحه774 ) پس از اين، ابن زياد ديگر تاب نمي آورد و دستور قتل آن بزرگمرد را صادر مي كند.

در سريال، مطالبي به گفتگوهاي فوق اضافه شده كه در منابع تاريخي نيامده و لذا فاقد سنديت و بلكه بنابه توضيحاتي كه مي آيد، قطعاً خلاف حقيقت است. در اين بخشِ افزوده شده، ابن زياد ضمن متهم ساختن بني هاشم به قدرت طلبي، حديثي را به رسول خدا(ص) نسبت مي دهد كه: «كسي از من ارث نمي برد.» و جناب مسلم نيز بر آن صحه مي گذارد و مي افزايد: «علويان داعيه ارث و ميراث ندارند. در خلافت حقي دارند مثل همه مسلمين، كه فقط شايسته صلحا و مؤمنين امت است...»

تعبير ارث در جمله اضافه شده به كلام ابن زياد طبعاً ميراث خلافت است، كه مدعاي قطعي اهل بيت(ع) در موضوع جانشيني خويش نسبت به پيامبر اكرم(ص) بوده است.

به تعبير ديگر رسول خدا(ص)، بارها و بارها در توصيفات خود نسبت به جانشيني ائمه معصومين(ع)، به ويژه اميرالمؤمنين(ع) پس از ايشان، در ميان تعابير متعدد و متفاوت، تعبير «وراثت آنان از خويش» را نيز به كار برده اند، و البته اين توصيف، پايه قرآني دارد، از جمله آن جا كه فرموده:

«وَ لَقَدْ آتَيْنَا دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ عِلْمًا وَ قَالَا الحَْمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنَا عَليَ كَثِيرٍ مِّنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ * وَ وَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُدَ ...» (سوره نمل/آيه 15و16) «و ما به داوود و سليمان، دانشي عظيم داديم و آنان گفتند: «ستايش از آن خداوندي است كه ما را بر بسياري از بندگان مؤمنش برتري بخشيد * و سليمان وارث داود شد...»

ملاحظه مي شود كه در آيات فوق، سخن از ميراث مالي و مادي نيست و حضرت سليمان(ع)، در علم لدني و مقامي كه خداوند به واسطه آن، ايشان را بر ديگران برتري داده، يعني رسالت، وارث حضرت داود(ع) دانسته شده است.

اما در سخنان رسول اكرم(ص)، نخست به سراغ خطابه غدير مي رويم، كه در آستانه آن عيد بزرگ قرار گرفته ايم. حضرت در فرازي از آن خطابه عظيم فرمودند:

«مَعاشِرَالنّاسِ، إِنِّي أَدَعُها إِمامَةً وَ وِراثَةً في عَقِبي إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ، وَقَدْ بَلَّغْتُ ما أُمِرتُ بِتَبْليغِهِ حُجَّةً عَلي كُلِّ حاضِرٍ وَغائبٍ وَ عَلي كُلِّ أَحَدٍ مِمَّنْ شَهِدَ أَوْلَمْ يَشْهَدْ، وُلِدَ أَوْلَمْ يُولَدْ، فَلْيُبَلِّغِ الْحاضِرُ الْغائِبَ وَالْوالِدُ الْوَلَدَ إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ.»: «هان مردمان! اينك جانشيني خود را به عنوان امامت و وراثت در نسل خود تا روز رستاخيز برجاي مي گذارم. اكنون مأموريت خود را انجام دادم، تا برهان بر هر شاهد و غايب و نيز برهمه ي آنان باشد كه زاده شده يا نشده اند. پس بايد اين سخن را تا برپايي رستاخيز، حاضران به غايبان و والدين به فرزندان ابلاغ كنند.»

رسول خدا(ص) در اين خطابه و پيش از عبارات فوق، ده ها توصيف در فضيلت حضرت علي(ع)، و خلافت ايشان بيان فرمودند، از جمله:

• علي بن ابي طالب، برادر، وصي و جانشين من بر امتم، امامِ پس از من...و وليّ شما بعد از خدا و رسول است.
• آيه « إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ..» و « يا أَيُّهَاالرَّسُولُ بَلِّغْ..» درباره او نازل شده است.
• خداوند او را سرپرست شما قرار داده و اطاعتش را بر همگان واجب ساخته است.
• پس از من علي، به امر پروردگار، وليّ و امام شما است، سپس در نسل من از فرزندان او تا قيامت.
• هيچ حلال و حرامي نيست، مگر آن چه خدا و رسول و آنان (امامان(ع)) حلال و حرام بشمارند.
• خداوند همه علوم را در وجود من گردآورد، و من همه را به «امام المتقين» آموختم، و او «امام مبين» است.
• او از جانب خداوند امام است، و خداوند هرگز توبه ي منكر اورا نمي پذيرد و چنين كسي را نمي آمرزد.
• به خداوند سوگند كه باطن آيات قرآن و تفسير آن ها را جز او برايتان روشن نمي كند.
• علي و فرزندان پاكم از نسل او ثقل اصغرند و قرآن ثقل اكبر.. اين دو هرگز تا قيامت از هم جدا نمي شوند.
• آنان امينان خداوند در ميان آفريدگان و حاكمان او در زمين اند.
• هيچ كس جز اين برادرم، «اميرالمؤمنين» نيست.
• اين علي است برادر و وصي و دربرگيرنده دانش من و جانشين من در ميان امت و بر تفسير كتاب خدا. او مردمان را به سوي خدا مي خواند و به آن چه موجب خشنودي اوست عمل مي كند و با دشمنان او مي ستيزد.

پيامبر اكرم(ص) پس از بيان ويژگي هاي فوق (و بيش از اين ها) همه را در عبارتي كه پيش تر آورديم، چنين خلاصه فرمودند: « إِنِّي أَدَعُها إِمامَةً وَ وِراثَةً في عَقِبي إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ» يعني همه آن چه گفته شد، به عنوان امامت و وراثت در نسل خود تا روز رستاخيز برجاي مي گذارم.
به تعبير ديگر رسول خدا(ص) اميرالمؤمنين(ع) و ساير امامان(ع) را ميراث دار همه فضايل و مراتبي مي شمارند، كه گزيده اش در عبارات بالا گذشت: ولايت، امامت، اطاعت، علم لدني، ...

ناگفته نماند كه توصيف اميرالمؤمنين(ع) به وصي خود از سوي رسول خدا(ص) افزون بر آن كه در منابع شيعي به فراواني آمده، در منابع تسنن نيز مكرراً نقل شده، مانند: « أنت مني بمنزلة هارون من موسي غير أنه لا نبي بعدي وأنت أخي ووارثي»: «(يا علي) تو نسبت به من، مانند هارون نسبت به موسايي، جز آن كه پيامبري بعد از من نيست، و تو برادر و وصي من هستي.» (كنزالعمال، متقي هندي، مؤسسة الرسالة، بيروت، جلد9، صفحه 107و جلد13، صفحه106) «فأنت عندي بمنزلة هارون من موسي و وارثي» (المعجم الكبير، طبراني، دار إحياء التراث العربي، بيروت، جلد5، صفحه221 - الدرالمنثور، سيوطي، دار المعرفة للطباعة و النشر، بيروت، جلد4، صفحه371) «أنت أخي و صاحبي و وارثي و وزيري» (السنن الكبري، نسائي، دار الكتب العلمية، بيروت، جلد5، صفحه126) و ....

حال، ابن زيادِ سريال مختارنامه وراثت از پيامبر را نفي مي كند و مسلم نيز تأييد مي نمايد؟!

درفرازي كه از خطابه غدير گذشت، رسول خدا(ص) امر فرمودند: «بايد اين پيام را تا برپايي رستاخيز، حاضران به غايبان و والدين به فرزندان ابلاغ كنند.»

خطاي مورد بحث در اين مقال، با دستور فوق، بسيار فاصله دارد.

براساس نقل تاريخ ـ چنان كه در سريال نيز منعكس بود ـ هنگامي كه ابن زياد، جناب مسلم بن عقيل را به تفرقه افكندن در ميان كوفيان متهم كرد، ايشان با اشاره به جنايات فجيع پدر او يعني زياد در كوفه، فرمود: «فأتيناهم لنأمر بالعدل وندعو إلي حكم الكتاب»: «ما به نزد آنان آمديم (نه براي تفرقه افكني، بلكه) تا به عدالت فرمان دهيم و به حكم قرآن فراخوانيم.»

به يقين وقتي كه جناب مسلم اين سخنان را بيان مي كرد، روح فرمايشات رسول خدا(ص) در غدير، با روحش درآميخته بود، از جمله اين فراز كه: «إن فضائل علي بن أبي طالب عند الله عزوجل و قد أنزلها في القرآن أكثر من أن أحصيها في مقام واحد»: «قطعاً فضائل علي بن أبي طالب(ع) در نزد خداوند كه در قرآن نازل فرموده، بيش از آن است كه در يك مجلس برشمارم.» و يا «معاشر الناس القرآن يعرفكم أن الأئمة من بعده ولده»: «اي جماعت مردم! قرآن شما را آگاه مي سازد كه فرزندان علي، امامان پس از اويند...» (آيه مورد استشهاد حضرت را در متن خطابه ملاحظه فرماييد.)

هم چنين اين فراز حساس خطابه: «ألا و إن رأس الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر أن تنتهوا إلي قولي و تبلغوه من لم يحضر و تأمروه بقبوله و تنهوه عن مخالفته»: «هشيار باشيد كه بالاترين امر به معروف و نهي از منكر آن است كه سخن من (درباره خلافت و وصايت) را دريابيد و به آنان كه حضور ندارند برسانيد، و به قبول آن امرشان كنيد و از مخالفت با آن نهيشان نماييد.»

قابل درك است كه شرايط، اجازه تصريح بيشتر به حقانيت خلافت الهي اميرمؤمنان(ع) را نمي داده، و جناب مسلم صرفاً با ذكر غاصب بودن خلفاي بني اميه، و اظهار يقين به «صاحب حق بودن اهل بيت(ع) در حكومت» بدان اشاره نموده باشد، اما سخن جعلي منصوب به ابن زياد و تأييد مضمونش از جانب فرستاده حضرت اباعبدالله(ع) كه او را «ثقه خويش» خوانده اند، هرگز جاندارد، نه در نص تاريخ و نه در فضاي گزارش شده در تاريخ.

به تازگي با يكي از همكاران دانشگاهي كه فهميدم در سريال حضرت يوسف(ع) مشاور مذهبي بوده اند، در باب خطاي اعتقادي مهمي در يك بخش از آن مجموعه سخن مي گفتم، كه ايشان نهايتاً در دفاع، به وجود اختلاف آرا در بين مفسران و عالمان ديني اشاره كرد. من نيز براي كوتاه كردن بحث گفتم مباحث قدري دشوار به جاي خود، اما قرآن كريم، حلم و بردباري حضرت يعقوب(ع) را چنان وصف كرده كه: «ابْيَضَّتْ عَيْناهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظيم »: « چشمان او از اندوه سفيد(نابينا) شد، اما خشم خود را فرو مي برد.» (سوره يوسف(ع)/89) اما در سريال، چه شخصيت و اخلاقي غيرمقبولي از آن بزرگوار ارائه مي شد؟

مقصود اين كه به نظر مي رسد نظارت هاي عقيدتي بر توليدات پرزحمت، پرهزينه و نهايتاً پرمخاطب تلويزيوني و مانند آن، به نحوي است كه گاه در مسائل قطعي اعتقادي، خطاهاي فاحش ملاحظه مي شود.

درباره سريال مختارنامه، كه از اين پس به مراحل حساس تري مي رسد، با توجه به تأثيرگذاري زياد اين قبيل آثار، جادارد كه اكنون نيز بازبيني هاي مجدد اعتقادي انجام شود.