يكي از موضوعات مورد پرسش تعيين محل دقيق قبر مطهر حضرت زينب كبري عليها السلام است. اين سؤال به خاطر انتساب مكان هاي مختلفي به آن بانوي بزرگوار در كشورهاي مختلف است.

از قديم الايام سه مكان به عنوان قبر مطهر اين بانوي بزرگوار مطرح است و هركدام نيز طرفداراني دارد.

1- قبري كه در شهرك زينبيه امروز در نزديكي دمشق، پايتخت فعلي كشور سوريه وجود دارد. علماي قديم از اين مكان (شهرك زينبيه) به «غوطه » يا «راويه » تعبير آورده اند. زائران ايراني كه جهت زيارت به سوريه مي روند، اين مكان را زيارت مي كنند.

2- محلي كه در شهر قاهره پايتخت مصر به نام «زينبيه » مشهور است.

3- شهر مدينه نيز به عنوان محل دفن حضرت زينب عليها السلام معرفي شده است، گرچه در مدينة النبي محلي به اين نام مثل دمشق و قاهره وجود ندارد.

مرحوم حاج شيخ عباس قمي به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نوري(1)، و ديگران احتمال شام را تقويت كرده اند. محقق اخير با روشي عالمانه احتمال مصر را رد كرده و با قرائن و شواهدي اثبات كرده است كه حضرت زينب كبري عليها السلام در شام دفن شده است.

براي هر يك از اين سه احتمال دلائلي ذكر شده است كه به بيان هر يك و نقد آن خواهيم پرداخت.

الف: احتمال مصر

براي اين احتمال دلايلي بيان شده است كه مهمترين آنها دليل روايي است:

نسابه عبيدلي در كتاب «اخبار الزينبات » 6 روايت نقل كرده است كه بر اساس مضمون آن ها بايد حضرت زينب (عليهاالسلام) درمصر دفن شده باشد.

نقد و بررسي:

اما اين روايات از نظر سند و محتوا قابل اعتماد نيست. محمد حسنين سابقي نويسنده كتاب مرقد العقيله زينب عليها السلام اشكالاتي را براين احاديث وارد كرده و مي گويد اكثر راوياني كه عبيدلي اين روايات را از آنان نقل كرده است، مجهول هستند و پس از بررسي و تتبع فراوان در كتب رجال وتراجم و نسب هيچ اثري از آنان به دست نيامد. مفاد اين روايات نيز خالي از تناقض و اشكال تاريخي نيست.

زينب مدفون در مصر كيست؟

اكنون اين پرسش پيش مي آيد كه اگر حضرت زينب عليها السلام دختر علي عليه السلام در مصر دفن نشده است پس قبري كه در محله «قناطر السباع » قاهره است متعلق به كيست؟ در پاسخ به اين پرسش بايد يادآوري كنيم كه از بررسي و تتبع در تاريخ روشن مي گردد كه زينبي كه در مصر (قاهره) دفن شده است، زينب بنت يحيي المتوج بن الحسن الانور بن زيد بن حسن بن علي بن ابي طالب است. ولي از آنجا كه ذهن انسان با شنيدن نام مشترك بين چند نفر، متوجه مشهورترين آنها مي گردد، بسياري از مردم تصور كرده اند كه اين همان زينب مشهور يعني زينب دختر علي بن ابي طالب عليهما السلام است (2)، در حالي كه اين تصور كاملا بي اساس است. البته نسبت دادن افراد به جد بزرگ آنان معمول است، چنانكه امامان ما را پسر پيغمبر مي خوانند. بنابراين اگر زينب بنت يحيي را زينب بنت علي عليهما السلام بخوانند، هيچ اشكالي نخواهد داشت.

ب: احتمال مدينه

علامه فقيد سيد محسن امين معتقد است كه حضرت زينب عليها السلام در مدينه دفن شده است و براي اين مطلب دليل مي آورد كه:

بازگشت حضرت زينب عليها السلام پس از فاجعه كربلا به مدينه، قطعي و مسلم است اما خروج مجدد او از اين شهر ثابت نشده است، بنابراين بايد گفت: در مدينه وفات يافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاريخ وفات و محل دفنش دقيقا روشن نباشد. اين دليل در واقع نوعي استصحاب است كه مرحوم امين به آن استناد كرده است.

نقد و بررسي

گرچه دفن حضرت زينب عليها السلام در مدينه (بقيع) يك امر ممكن و كاملا طبيعي است زيرا قبر برادرش امام حسن عليه السلام و بسياري از بزرگان بني هاشم در اين قبرستان قراردارد كه خصوصيات و تفصيل آن ها در كتب مربوط بيان شده است، اما بايد توجه داشت كه اگر او در اين قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصيت و عظمت مقامش مشخص مي شد. در حالي كه در هيچ يك از كتب مربوط به تاريخ مدينه و مزارات اين شهر نامي از محل قبر او به ميان نيامده است، با اين كه نام زناني همچون «ام البنين » كه در بقيع دفن شده اند در كتاب هايي مانند وفاء الوفاء منعكس شده است.

مسعودي در شرح حال امام حسن مجتبي عليه السلام مي نويسد: «حسن بن علي در كنار قبر مادرش فاطمه عليها السلام به خاك سپرده شدو در اين قبرستان تا اين زمان سنگي است كه روي آن چنين نوشته شده است:

«الحمدلله مبيد الامم ومحيي الرمم هذا فاطمة بنت رسول الله صلي الله عليه و آله سيدة نساء العالمين و الحسن بن علي بن ابي طالب و علي بن الحسين بن علي و محمد بن علي و جعفر بن محمد رضوان الله عليهم اجمعين.» (3)

و اين نشان مي دهد كه قبر آن بزرگواران در قرن چهارم يعني تا زمان مسعودي مشخص بوده است، و اگر قبر حضرت زينب عليها السلام در اين قبرستان قرار داشت، نام او هم حداقل تا زمان مسعودي روي قبر نوشته مي شد. چنانكه قبر همسرش عبدالله بن جعفر در همان قبرستان مشخص است، بنابراين چگونه ممكن است قبر حضرت زينب در بقيع باشد، اما هيچ نشاني از آن نباشد، و در هيچ تاريخي ياد نشده باشد؟

از طرف ديگر موضوعات تاريخي جاي اعمال استصحاب نيست كه بگوييم: بازگشت حضرت زينب عليها السلام به مدينه قطعي است، اما خروج او از اين شهر ثابت نشده است، پس در همان شهر و همانجا به خاك سپرده شده است. (4)

ج: احتمال شام

طرفداران اين نظريه مي گويند: در مدينه قحطي و دست تنگي شديدي به وجود آمد. عبدالله جعفر تصميم گرفت با همسر خود ; حضرت زينب عليها السلام به شام كه مقداري زمين زراعتي داشت سفركند. پس از مسافرت به شام حضرت زينب عليها السلام در همانجا درگذشت. (5)

نقد و بررسي

1- اينكه گفته شده است كه عبدالله بن جعفر در حومه دمشق مزرعه و قريه داشته و همراه همسرش جهت سركشي يا بهره برداري از آن ها رفته بوده و در اين سفر حضرت زينب عليها السلام درگذشته است مطلب بي اساسي است. در هيچ يك از كتب تاريخي از چنين مزرعه اي اسمي به ميان نيامده و اصولا چون عبدالله فرد بخشنده اي بوده هرگز مال و ثروت در دست او دوام نمي آورده است، بنابراين چگونه ممكن است داراي چنين مزرعه و قريه اي بوده باشد؟

2- اگر فرضا عبدالله بن جعفر چنين مزرعه اي داشته، ممكن بود شخصا براي رسيدگي به وضع آن به شام برود و ديگر نيازي به بردن همسر و ديگر اعضاي خانواده خود كه مستلزم هزينه زيادي بود، نداشت.

3- مدينه از شهرهاي مهمي است كه مثل بسياري از شهرهاي مهم دنيا براي آن تاريخ هاي متعددي نوشته اند. بعضي از اين كتاب ها به حوادث مهمي كه در مدينه اتفاق افتاده مثل زلزله، آتش گرفتن حرم پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، وزيدن باد سرخ و... پرداخته اند. اگر چنان قحطي و گرسنگي در آن سال در مدينه اتفاق افتاده بود، قطعا در اين كتاب هاي تاريخي درباره آن بحث مي شد، در حالي كه چنين چيزي مطرح نشده است.

نتيجه بحث

پس از بررسي سه احتمال در مورد محل دفن حضرت زينب كبري عليها السلام مي توان چنين نتيجه گرفت كه:

احتمال مصر اشكالات فراوان دارد، احتمال مدينه بدون دليل است، و احتمال شام به نظر استوارتر مي آيد گرچه دو اشكال باقي مي ماند:

يكي اينكه به چه دليل عبدالله جعفر حضرت زينب عليها السلام را به شام برده است با اينكه حضرت زينب عليها السلام دل خوشي از شام نداشت، و اشكال ديگر اينكه بسياري از مورخين نوشته اند: آنكه در شام دفن است «ام كلثوم » فرزند علي عليه السلام است. (6)

اشكال دوم را بدين صورت مي توان حل كرد كه منظور از «ام كلثوم » همان زينب كبري عليها السلام است ولي مشكل اينجاست كه كساني مثل ابن جبير از اين ام كلثوم به «زينب صغري » و نه «زينب كبري » تعبير آورده اند و در سنگ نوشته اي كه از خاك مقبره در شام استخراج شده است، چنين نگاشته شده است كه: «هذا قبر زينب الصغري المكناة بام كلثوم ابنت علي بن ابوطالب امها فاطمة البتول سيدة نساء العالمين ابنت سيد المرسلين محمد خاتم النبيين صلي الله عليه و سلم.» (7)

گرچه نتوان به يقين مشخص كرد كه قبر حضرت زينب عليها السلام در كجا واقع است ولي مي توان گفت: زيارتگاه ها و اماكني كه به اين دودمان منسوبند همه از مصاديق آيه شريفه «في بيوت اذن الله ان ترفع و يذكر فيها اسمه » (8) مي باشند. اين خانه ها و زيارتگاه ها ولو منسوب به آن ها باشد - جاي ذكر و توجه به خدا و انسان سازي و پيوند با شهيدان و اهل بيت است. محل دفن اهل بيت هر كجا كه باشد ياد و خاطره شان زنده است و در سينه هاي مردم عاشق جاي دارند. چه زيبا سروده اند كه:

بعد از وفات ، تـربـت مـا در زميـن مجـوي در سينه هاي مردم عارف مزار ماست

آري مزار زينب عليها السلام در واقع دل هاي مردم عارف است و در هر نقطه اي كه مدفون باشد تمام زيارتگاه هاي منسوب به او مورد احترام است و محل استجابت دعا.

1. هدية الزائرين و بهجة الناظرين، حاج شيخ عباس قمي، ص 353.

2. اعيان الشيعه، ج 7، ص 142.

3. التنبيه و الاشراف، ص 260، چاپ مصر.

4. مرقد العقيله زينب، محمد حسنين السابقي، ص 103

5. خيرات حسان، محمد حسن خان، ص 29، هدية الزائرين و بهجة الناظرين، حاج شيخ عباس قمي، ص 353; نزهة اهل الحرمين، سيد حسن صدر، ص 39.

6. رحلة ابن جبير، داربيروت، ص 253، معجم البلدان ياقوت حموي، ج 3، ص 20; سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلي موحد، ج 1، ص 99.

7. سفرنامه حج، ميرزا علي خان امين الدوله صدراعظم، مقدمه كتاب، ص 3.

8. نور/ 36.